Adam van der Linden, lid van de Nederlandse Academie voor Filatelie
Inleiding
Duitsland kent een lange historie met betrekking tot het bezorgen van kranten door de posterijen. Volgens de postwet van 28 oktober 1871 was de “Reichspost” verplicht kranten met een politieke signatuur te bezorgen, die vaker dan eens in de week verschenen. Dit tot een afstand van 15 kilometer rondom de plaats waar de betreffende krant werd gezet/gedrukt. Later werden alle kranten, tijdschriften, vak- en verenigingstijdschriften bij de “Postzeitungsdienst” toegelaten.
De Zeitungsmarken (krantenzegels) die in dit artikel aan de orde zijn, werden vanaf 1 november 1939 uitgegeven in de waarden van vijf en tien pfennig. Ze dienden uitsluitend voor het versturen van kranten naar het buitenland, en wel op een “gecontroleerde” manier. Het tarief voor kranten/drukwerken naar het buitenland bedroeg 5 pfennig per 50 gram (of gedeelte daarvan) vanaf 1.12.1923 tot 1.3.1946.
Twee maanden voor de uitgiftedatum, op 1 september 1939, waren de Duitsers Polen binnengevallen. Meteen daarna verklaarden Engeland en Frankrijk, conform hun verbond met Polen, aan Duitsland de oorlog. Daarmee was de Tweede Wereldoorlog een feit. Een van de gevolgen van de oorlog was dat vanaf dat moment bijna wereldwijd censuur werd toegepast Dat gold in ieder geval voor Duitsland zelf en met name door Groot Brittannië en de Britse Commonwealth. In neutrale landen werd de censuur niet ingevoerd.
Controle en censuur
Alle in Duitsland gedrukte kranten vielen onder de censuur. Dit betekende dat in het binnenland niets werd gepubliceerd zonder dat de Duitse censor het had gezien. Daarnaast werd bij het uitbreken van de oorlog ook postcensuur ingevoerd. Alle zendingen naar het buitenland liepen daarom via de Duitse censuur. Hoewel een direct verband met de uitgifte van de krantenzegels niet duidelijk is, zou het mogelijk zijn dat deze uitgifte van 1 november 1939 verband hield met de behoefte controle en censuur uit te oefenen op kranten die naar het buitenland werden verzonden; dit om te voorkomen dat gevoelige informatie in verkeerde handen viel. De krantenbanden/drukwerken met een overzeese bestemming waarover ik beschik, zijn alle gecensureerd.
Mijn meeste exemplaren zijn echter verstuurd binnen Europa, naar de neutrale landen Zweden, Zwitserland en Spanje. Verder voornamelijk naar de bezette landen, zoals Nederland, België, Luxemburg, Denemarken en bondgenoot Italië. Hoewel niet altijd herkenbaar aan het krantenbandje werd ook alle post naar deze bestemmingen gecensureerd (stempel op krant zelf). Alleen in de eerste maanden van de oorlog, wanneer alleen de censuurkantoren in Berlijn en Konigsberg operationeel zijn, werd de post naar het buitenland niet altijd gecensureerd.
De betreffende dienstorder vermeldt onder meer:
“Het is niet verplicht voor verzending van kranten met een buitenlandse bestemming de speciaal uitgegeven Zeitungsmarken te gebruiken; de zegels mogen evenwel niet worden gebruikt voor het frankeren van andere soorten post.
Daarom zullen de Zeitungsmarken uitsluitend beschikbaar worden gesteld aan uitgevers/verspreiders van kranten en pers/nieuwsagentschappen. Het gebruik van de Zeitungsmarken zal aldus worden beperkt tot het bestemde doel.
Losse kranten van andere soorten klanten kunnen worden aangeboden aan het postloket, waar de loketbediende de krant of het drukwerk zal voorzien van de benodigde Zeitungsmarken. Indien na controle het poststuk niet aan de gestelde voorwaarden voldoet, worden de zegels niet afgestempeld en wordt het poststuk aan de afzender geretourneerd, voorzien van de reden en met het advies andere postzegels te gebruiken.
Bij de filatelistische dienst in Berlijn zijn ongebruikte Zeitungsmarken verkrijgbaar; afstempeling op verzoek is niet toegestaan.”
Door genoemde voorschriften zijn gestempelde zegels moeilijk te verkrijgen. Volgens voorschrift gebruikte krantenbanden behoren bij de zeldzamere poststukken uit de periode van het Derde Rijk (1933-1945).
Achtergrondinformatie
Het Berlijnse krantenpostkantoor, met 700 medewerkers, verstuurde jaarlijks ongeveer 600 miljoen kranten en tijdschriften, het merendeel in het binnenland. Honderdduizenden Duitsers ontvingen hun kranten namelijk via een postabonnement. De abonnementen dienden direct aan de (lokale) post te worden voldaan. (Het postkantoor fungeerde daarmee in feite als krantenagentschap.) Het Rijkspostkantoor zorgde voor een stipte aflevering. Van deze service werd voornamelijk gebruik gemaakt door de plattelandsbevolking.
Enkele bijzonderheden over deze emissie:
- Uitgegeven op 1 november 1939
- Buiten gebruik gesteld op 8 mei 1945, einde WOII
- Gedrukt bij de Staatsdrukkerij in Berlijn
- Twee waarden: 5 Rpf. (smaragdgroen) en 10 Rpf. (lila-bruin)
- Gedrukt in velletjes van 50 stuks, 5 x 10
- Verticaal geribbelde geelachtige gom
- Watermerk 4, hakenkruis
- Kamtanding 14
- Op de zegels is een krantenbezorger afgebeeld die over de aardbol snelt.
- Er zijn geen oplagecijfers bekend.
Geraadpleegde literatuur
- Michel Spezial und Briefe Katalog;
- Postgebühren Katalog 1923-1945 Rainer E. Lütgens.
- The Philately of third Reich Germany 1933-1945 Robert W. Jones
Overzeese bestemmingen
Garmisch-Partenkirchen, 30 maart 1940. Aangetekende drukwerkband met bestemming Cubatao en aldaar doorgestuurd naar Sao Paulo in Brazilië. Tarief: drukwerk 51-100 gram 10 pfennig, aantekenrecht 30 pfennig.Geen zichtbare censuurkenmerken.
Neumünster, 6 juni 1940. Krantenband met bestemming Santa Cruz, U.S.A. zwaar drukwerk van 201-250 gram waarvoor 25 pfennig verschuldigd was. De inhoud van het drukwerk was door de censuurdienst van censuur-kantoor Frankfurt niet toegestaan voor verzending naar het buitenland, zie de rode stempel met bijschrift.
Köln, 22 juni 1940. Krantenband van de Kölnische Illustrierte Zeitung met bestemming Bogota in Colombia. De krantenband is teruggestuurd omdat er blijkens de stempels geen postvervoer mogelijk was.
Leipzig, 29 maart 1941. Bestemming Asuncion, Paraguay. Controlestempel “Ab” van het censuurkantoor Berlijn in rood rond stempel.
Europese bestemmingen met censuurkenmerken
Köln, 8 juni 1940. Krantenband van de Kölnische Illustrierte Zeitung met bestemming Bos. Gradiska in voormalig Yougo Slavië. Gecensureerd door censuurkantoor Wenen. De krantenband is op 15 juni 1940 teruggestuurd vanuit Bos. Gradiska.
Köln, 27 juni 1940. Krantenband van de Kölnische Illustrierte Zeitung met bestemming Stara Moravica in voormalig Yougo Slavië. Gecensureerd door censuurkantoor Wenen. De krantenband is op 4 juli 1940 teruggestuurd vanuit Stara Moravica (stempel achterzijde)
Geisweid, 17 april 1941. Krantenband met bestemming Riehen, Zwitserland. Censuur door censuurkantoor Frankfurt toegepast, zie rood stempel links onder. Zwitserland was neutraal in de Tweede Wereldoorlog.
Europese bestemmingen zonder censuurkenmerken
Hoewel op de volgende stukken geen kenmerken van censuur zichtbaar zijn,wil dat niet zeggen dat deze kranten niet gecensureerd zijn. Vaak werd het censuurstempel op de krant zelf afgeslagen en is het dus op de krantenband niet zichtbaar. Alleen van de kranten die vóór 1940 verstuurd zijn, is niet met zekerheid te zeggen dat ze gecensureerd zijn. Bij het uitbreken van de oorlog waren er onvoldoende maatregelen getroffen om alle post te censureren.
Köln, 21 november 1939. Krantenband van de Bremer Nachrichten met bestemming Amsterdam, Nederland.
Köln, 23 november 1939. Krantenband van de Kölnische Zeitung “Stadt-Anzeiger“ met bestemming Heerlen, Nederland.
Düsseldorf, 2 december 1939. Krantenband van de Deutsche Bergwerks-Zeitung met bestemming Aabenraa, Denemarken. Gecombineerde frankering door een frankeermachine en Zeitungsmarken.
Stuttgart, 30 december 1939. Krantenband met bestemming Genua, Italië.
Arnsberg, 31 december 1939. Krantenband van het Tremonia Central-Volksblatt met bestemming Luxemburg.
Leonberg, 10 januari 1940. Drukwerkband met bestemming Helsingborg, Zweden. Zeitungsmarken gecombineerd met gewone frankeerzegels.
Bremen, 9 februari 1940. Drukwerkband van de Bank der Deutschen Arbeit A.G. met bestemming Feuerthalen, Zwitserland.
Weimar, 13 april 1940. Krantenband van de Optische Rundschau und Photo-Optiker met bestemming Luxemburg.
Köln, 3 oktober 1940. Krantenband van de Kölnisch Zeitung mit Handelsblatt met bestemming Brussel, België.
Hamburg, 29 november 1940. Krantenband van het Hamburger Fremdenblatt met bestemming Brussel, België.
Onjuist gebruik van de Zeitungsmarken
Garmisch-Partenkirchen, 7 januari 1941. Postkaart met bestemming Augsburg. Tarief: binnenlandse postkaart 6 pfennig. Onjuist gebruik van de Zeitungsmarke, niet opgemerkt door de posterijen.
Grönenbach, 29 juni 1940. Nachnahme-karte (onder rembours) met een foutief gebruik van Zeitungsmarken. Tarief: nachnahme kaart 6 pfennig, nachnahme -recht 20 pfennig (slechts 15 pfennig geplakt, niet opgemerkt blijkbaar.